A TOUCH OF FRANCE AND VIETNAM / Alexandre Yersin: pest, rubber, en cinchona

Plaag heeft zich in drie pandemieën voorgedaan, met een ontstellende sterfte en sociale ontwrichting tot gevolg. De eerste begon met de Pest van Justinianus en duurde van 541 tot ongeveer 750. De tweede begon in 1346 en eindigde rond 1750. De derde, die in West-China begon, dook in 1894 op in Hongkong. Daar ontdekte een obscure 30-jarige microbioloog, Alexandre Yersin, die in Parijs had gestudeerd bij Louis Pasteur en Emile Roux, de oorzaak van de pest en identificeerde de vector ervan als ratten. Hij ontwikkelde een doeltreffend serum tegen de pest door injectie van pestbacillen in paarden. Eerder was Yersin al naar het Verre Oosten gereisd en had hij vier verkenningen uitgevoerd in Frans Indochina, voornamelijk in Vietnam, waar hij de gebieden in kaart bracht en hun potentieel voor mijnbouw, landbouw en bosbouw bestudeerde. Na zijn peststudies bleef hij in Vietnam, behalve voor korte uitstapjes naar het buitenland. Hij bouwde er een laboratorium, plantte rubberbomen en verkocht de latex ervan aan de Michelin-groep. Tijdens de Eerste Wereldoorlog plantte hij cinchonabomen om Vietnam te voorzien van een eigen voorraad kinine ter bestrijding van malaria. Hij had brede interesses – astronomie, radio, fotografie en Franse auto’s – die hij nastreefde tot aan zijn dood op 77-jarige leeftijd in 1943..

Drie pandemieën van de builenpest hebben de mensheid geteisterd, met afschuwelijke sterfte en wijdverbreide sociale verwoesting tot gevolg. De eerste begon in Egypte met dat deel ervan dat bekend staat als de “Pest van Justinianus” (541-543), zo genoemd omdat hij begon in de regering en het gebied van de Oost-Romeinse keizer Justinianus (482-565) en omdat hij de ziekte opliep, wat hij gelukkig overleefde. De pandemie verspreidde zich uiteindelijk over Europa en bleef voortduren als periodieke uitbraken totdat zij eindigde en de pest op mysterieuze wijze verdween in de 8e eeuw.

Dit betekende natuurlijk niet dat de ziekte helemaal was verdwenen, en misschien wel een van de beroemdste vroege slachtoffers van de pest was volgens zijn middeleeuwse kroniekschrijvers koning Saint Louis, een icoon voor Franse schoolkinderen die allemaal reciteren: “Saint Louis stierf aan de pest in 1270 in Tunis, tijdens de 8ste Kruistocht…” ook al wordt tegenwoordig erkend dat de boosdoener hoogstwaarschijnlijk dysenterie was. Maar de pest is meer iets voor legenden dan dysenterie.

De pest keerde in 1346 met hevigheid terug, waarschijnlijk ontstaan in Centraal-Azië, reizend langs de handelsroutes, en aangekomen op de Krim in 1347. Van daaruit verspreidde de tweede pandemie zich naar talrijke zeehavens, zoals Messina op Sicilië, Venetië, Genua en Marseille, en vervolgens door heel Europa, waarbij in vijf jaar tijd meer dan een derde van de bevolking omkwam.

De artsen gebruikten tijdens deze pandemie het Latijnse woord pestis (“pestilentie” in het Engels) voor de ziekte of “pest”, van een Grieks woord dat “slag” of “slag” betekent. Een gangbare term was de “Grote Sterfte”. Pas twee eeuwen later werd de ziekte voor het eerst de Zwarte Dood genoemd, niet verwijzend naar de donkere huidwonden die kunnen optreden, maar blijkbaar vanwege een Scandinavische foutieve vertaling uit het Latijn van atra mors, want in de oorspronkelijke bron betekende atra “verschrikkelijk”, niet “zwart”. Ondanks deze fout wordt de uitbraak van 1346-1353 sindsdien de Zwarte Dood genoemd. Verdere epidemieën deden zich met tussenpozen, maar vaak, voor in de daaropvolgende jaren, totdat de tweede pandemie eindigde toen de pest in de 18e eeuw uit Europa verdween. De derde pandemie begon in West-China en verspreidde zich in 1894 naar Kanton en Hong Kong. Vervolgens verspreidde de pest zich naar andere Aziatische landen, Afrika en, naar het schijnt voor het eerst, naar Australië en het westelijk halfrond. Tussen 1896 en 1910 stierven alleen al in China en India naar schatting 13 miljoen mensen.

Saint Louis sterft aan de pest op 25 augustus 1270 tijdens de 8e en laatste kruistocht,
tegen Tunis. Uit de Grandes Chroniques de France, een vertaling in het Frans van de Latijnse geschiedenissen van de monniken van Saint-Denis, de officiële geschiedschrijvers van de Franse koningen.
De kroniek eindigt met de dood van Karel V in 1380. Verlucht perkament, 14e eeuw,
Musée Condé, Chantilly, Frankrijk.
© Mithra-Index/Bridgeman Images.
Tijdens deze pandemieën waren de klinische beschrijving en de menselijke reacties op de ziekte opvallend gelijk, ondanks de verschillende culturen, landen en tijden waarin de ziekte zich voordeed. De ziekte begon plotseling met koorts, gewoonlijk kort gevolgd door de ontwikkeling in de lies, dij, oksel of hals van een ondraaglijk pijnlijke zwelling, een “bubo” (Grieks voor “lies”) genoemd. Soms liep er pus uit, wat een gunstig teken was. Hoest, dyspnoe en bloederig sputum konden voorkomen en duidden op een naderende dood. Er konden zweren, karbonkels of puisten ontstaan, maar vooral zwarte vlekken (tijdens de Zwarte Dood “God’s tokens” genoemd) waren onheilspellend. Veel slachtoffers stonken door de stank van hun adem of door bedorven afscheiding uit hun zweren of neusholten. Sommigen werden delirant of comateus. De dood kwam meestal binnen een paar dagen, maar het kon plotseling zijn. In Constantinopel droegen de mensen in 542 bijvoorbeeld naamplaatjes ter identificatie, voor het geval ze plotseling dood op straat zouden vallen. Pest tijdens de zwangerschap was bijzonder dodelijk. Het totale sterftecijfer tijdens de eerste twee pandemieën is onmogelijk vast te stellen, maar tijdens de derde pandemie varieerde het van ongeveer 40% tot 80% onder onbehandelde patiënten. De oorzaak was raadselachtig. Een gangbare verklaring in de meeste culturen – ook christelijke, moslim- en Chinese – was dat het Gods wraak was voor de wijdverbreide menselijke verdorvenheid. Sommigen dachten dat het het gevolg was van “miasma”, lucht verontreinigd met schadelijke stoffen die het menselijk lichaam konden binnendringen via de huid of de ademhalingswegen. Een derde opvatting was dat het voortkwam uit een kwaadaardige configuratie van de planeten. Deze drie verklaringen overlapten elkaar vaak, zoals toen Shakespeare zinspeelde op “a planetary plague, when Jove/Will o’over some high-viced city hang his poison/In the sick air” (Timon van Athene IV; iii: 110-112). Hoewel de mechanismen onduidelijk waren, leek de ziekte besmettelijk, en een veel voorkomende reactie was om de zieken te mijden. Een optie, vooral voor de rijken, was te vluchten. In De Decamerone van Giovanni Boccaccio (1313-75) bijvoorbeeld, verlaten de tien fictieve personages het door de pest geteisterde Florence in 1348 om naar het omringende platteland te trekken, waar ze zichzelf vermaken door tien dagen lang dagelijks tien verhalen te vertellen. Veel artsen keurden het goed: in een laat 15e-eeuws Duits manuscript stond: “Slimme dokters hebben drie gouden regels om ons te behoeden voor de pest: ga snel weg, ga ver weg, en heb geen haast om terug te komen.” . Omdat de pest echter ook op het platteland heerste, hoefde men zich niet per se daarheen te begeven om besmetting te voorkomen. Een tweede reactie op de angst voor besmetting was het meedogenloos verlaten van de getroffenen door vrienden en families, die soms anderen betaalden om hun zieke familieleden te verzorgen en hen te begraven wanneer ze stierven. Een andere reactie was het isoleren van de zieken. Op sommige plaatsen werden bewakers buiten hun huizen geplaatst om hen opgesloten te houden. Tijdens de Londense epidemie van 1665 noteerde Samuel Pepys (1633-1703) in zijn dagboek hoe de deuren van die huizen werden gemarkeerd met een rood kruis en de woorden “Heer, ontferm U over ons”. Zo’n opsluiting leek onmenselijk: “Deze ziekte maakt ons wreder tegen elkaar dan wanneer we honden zijn.” In Duitsland werden huizen van inwoners met de pest gemerkt met zwarte kruisen en het woord “Pest” (pest).

Britse soldaten van het Staffordshire Regiment maken met pest besmette huizen schoon in
Hongkong tijdens de pestepidemie van 1894. © Wellcome Library, Londen.
Een andere poging om ziekten te voorkomen bestond erin potentieel besmettelijke buitenstaanders de toegang tot een gemeenschap te ontzeggen. Zo werden in 1383 reizigers naar Marseille en hun goederen 40 dagen lang in verzekerde bewaring gesteld (“quarantaine” in het Italiaans) voordat zij toestemming kregen om de stad binnen te komen. Het resultaat van de duizelingwekkende sterftecijfers, de isolatie van de zieken en de vlucht uit de stedelijke gebieden was dat de straten van zelfs grote steden grotendeels verlaten waren. Verlaten, dat wil zeggen, van levende lichamen, maar niet noodzakelijkerwijs van dode, waarvan het aantal en de stank overweldigend waren. Het wegwerken van de lijken was een uitdaging. Talrijke verslagen komen overeen met Boccaccio’s beschrijving: “Toen alle graven vol waren, werden enorme greppels gegraven… waarin de nieuw aangekomenen bij honderden werden gelegd, laag na laag gestouwd als koopwaar in schepen ….”

De traditionele rituelen rond de dood werden over het algemeen losgelaten of ingeperkt. De historicus Procopius (500-565), die in Constantinopel was toen de pest toesloeg in 542, schreef: “Alle gebruikelijke begrafenisrituelen werden overgeslagen… het was voldoende als men… het lichaam van een dode naar de delen van de stad droeg die aan zee grensden en hem daar neergooide; en daar werden de lijken dan op een hoop gegooid op skiffs, om te worden vervoerd waar het ook maar kon.”

De pest had nog andere gevolgen voor het menselijk gedrag. Procopius beschreef hoe sommige voorheen losbandige mensen plotseling religieus werden… totdat het gevaar voorbij was en zij terugkeerden naar hun vroegere schurkenstreken. Boccaccio schreef dat velen gematigd en matig leefden, maar anderen “beweerden dat het beste medicijn tegen zo’n kwade ziekte was om veel te drinken, te genieten van de geneugten van het leven… hun eetlust te stillen met alle beschikbare middelen….” Op zoek naar oorzaken, gaven sommigen de ziekte de schuld aan anderen. Beschuldigd van het vergiftigen van bronnen en rivieren, werden bijna 1000 Joden verbrand in Straatsburg in 1349, en andere Joodse gemeenschappen in het Rijnland werden bijna volledig uitgeroeid. Ongeveer tegelijkertijd trokken flagellanten, die zichzelf, de Joden en de mensheid in het algemeen veroordeelden, door Europa om tot inkeer te manen en zichzelf bloedig af te ranselen met geknoopte zwepen om Gods toorn gunstig te stemmen. Veel mensen waren ongetwijfeld moedig en humaan, maar de meesten raakten waarschijnlijk gewend aan de dood. Pepys, die zag hoe een lijk werd weggedragen, reageerde met: “Heer, om te zien wat de gewoonte is, dat ik er bijna niet meer aan denk.” Deze reacties van angst, vlucht, onverschilligheid, bizar gedrag en onmenselijkheid ontstonden vooral omdat de oorzaak van de pest onbekend bleef. In 1894 maakte een obscure microbioloog in Hong Kong eindelijk een einde aan die onzekerheid.

Alexandre Yersin (1863-1943) werd geboren in een Zwitsers dorp aan de oevers van het Meer van Genève, drie weken na de dood van zijn vader. Zijn 25-jarige moeder verhuisde haar kinderen naar de nabijgelegen stad Morges, waar ze een school voor meisjes begon waar de nadruk lag op huishoudelijke vaardigheden en elegante Franse omgangsvormen. Yersin, die nogal vrouwenhatend was, beschouwde de meisjes met minachting, maar hij bleef dicht bij zijn moeder en zijn zuster en schreef bijna 1000 brieven aan hen tot hun dood in respectievelijk 1905 en 1933. In 1883 begon hij zijn studie medicijnen in Lausanne, maar na een jaar ging hij naar Marburg Duitsland. In 1885 bracht hij zijn medische opleiding over naar Parijs, waar hij student werd aan het Hôtel-Dieu, een groot openbaar ziekenhuis gewijd aan de behandeling van de armen. Yersin was verlegen, eenzaam en zeer op zichzelf, en had meer belangstelling voor pathologie dan voor patiëntenzorg. Hij ging werken in het laboratorium van de eminente patholoog Andre Cornil (1837-1908), waar hij voor de professor Duitse artikelen vertaalde en dissecties verrichtte, waaronder autopsies van hondsdolheidsslachtoffers. Na een ontmoeting met Emile Roux (1853-1933), die samen met Louis Pasteur (1822-1895) een vaccin tegen rabiës had ontwikkeld, werd Yersin aangenomen als assistent in het laboratorium van Pasteur. In 1888 werd hij staatsburger van Frankrijk, een vereiste om er de geneeskunde te mogen beoefenen. In 1889 voltooide hij een onderzoek naar een experimentele vorm van septische tuberculose voor zijn proefschrift, waarmee hij een bronzen medaillon won van de medische faculteit van de universiteit van Parijs.

Eerder, in 1886, begonnen hij en Roux met het bestuderen van Corynebacterium diphtheriae, de onlangs geïdentificeerde veroorzaker van difterie. Zij toonden aan dat de klinische verschijnselen van de ziekte het gevolg waren van een toxine, dat zij in de urine van besmette patiënten aantroffen. Dit was de eerste isolatie van een bacterieel exotoxine en zij stelden voor dit te gebruiken voor de ontwikkeling van een vaccin. Zij toonden ook aan dat mensen asymptomatische faryngeale dragers van C diphtheriae konden zijn. Pasteur was onder de indruk van de grote wetenschappelijke kwaliteiten van Yersin en karakteriseerde zijn gewoonten van stille arbeid als bijna ascetisch.

Alexandre Yersin in 1893. Foto door
Pierre Petit. © Institut Pasteur – Musée Pasteur.
In 1888 stuurde Roux, die een curriculum bacteriologie aan het nieuw gebouwde Pasteur Instituut wilde presenteren, Yersin naar Berlijn om een twee maanden durend programma bij te wonen onder leiding van de grote Duitse microbioloog Robert Koch (1843-1910), die eerder de bacteriën had ontdekt die verantwoordelijk waren voor miltvuur en tuberculose. Na zijn terugkeer gaf Yersin vijf opeenvolgende cursussen, maar hij had een hekel aan lesgeven.

Ongeïnteresseerd in het Parijse leven en doordrenkt van enthousiasme voor avontuur, nam hij in 1890 ontslag bij het Pasteur Instituut om zijn diepste droom te verwezenlijken, de Schotse ontdekkingsreiziger David Livingstone (1813-1873) na te volgen door naar andere continenten te reizen. Bovendien, zoals hij eens aan zijn moeder schreef, was hij onzeker over een carrière in de microbiologie: “Wetenschappelijk onderzoek is zeer interessant, maar de heer Pasteur heeft volkomen gelijk wanneer hij zegt dat, tenzij hij een genie is, een man rijk moet zijn om in een laboratorium te werken en het risico moet lopen een ellendig bestaan te leiden, zelfs als het hem een zekere wetenschappelijke bekendheid oplevert.”

Naar verluidt werd hij scheepsarts, aanvankelijk reizend tussen Saigon en Manilla. Hij leerde Vietnamees om met de bemanning te kunnen communiceren, en om de eentonigheid van zijn reizen te verlichten, studeerde hij ook navigatie en cartografie. Na een jaar begon hij te varen tussen Saigon en Haiphong langs de kust van Vietnam. Dit land maakte toen deel uit van Frans Indochina, dat in 1887 was gevormd als een federatie van drie Vietnamese gebieden – Tonkin in het noorden, Annam in het centrale gebied en Cochin China in het zuiden – en Cambodja, waarbij Laos in 1893 werd geannexeerd. Omdat hij besefte dat geen enkele Europeaan een groot deel van dit gebied had bezocht, voerde hij van 1891-1894 vier verkenningen uit in het binnenland. Hoewel hij klein van gestalte was, bezat hij het buitengewone uithoudingsvermogen en de vasthoudendheid die nodig waren om de uitdagingen van deze gevaarlijke en fysiek veeleisende reizen aan te gaan. Hij reisde vaak te voet en had te kampen met ruw terrein, hitte, regen, bloedzuigers, tijgers, muggen, tropische ziekten en, soms, gewetenloze gidsen en tolken. Hij ondervond ook vijandigheid van sommige dorpshoofden, die hem de doortocht door hun gebied ontzegden. Hij nam chronometers, hoogtemeters en kompassen mee om de gebieden in kaart te brengen en schreef gedetailleerde notities over de geografie, flora, fauna en mensen die hij onderweg zag. Op basis van deze ervaringen deed hij aanbevelingen voor wegenaanleg, mijnbouw en landbouw.

Zijn eerste reis, in juli 1891, was een ambitieuze poging om van de kust naar het zuidwesten te reizen over het Annamietengebergte naar Saigon 500 km verderop. Door de hevige regen bereikte hij slechts het plateau van Djiring, waar hij voor het eerst kennis maakte met de Montagnards, de bewoners van het Vietnamese hoogland. Hij kreeg een zware aanval van malaria en kon geen verdere gidsen vinden. Hij staakte zijn reis en keerde verfomfaaid, met blote en bloedende voeten naar de kust terug.

De baai van Nha Trang, rond de eeuwwisseling van de 19e eeuw. Alle rechten voorbehouden.
Albert Calmette (1863-1933), later beroemd geworden door de ontwikkeling van een vaccin tegen tuberculose (Bacillus-Calmette-Guerin ), was vanuit het Pasteur-instituut in Parijs gestuurd om een filiaal in Saigon op te richten. Hij haalde Yersin over om zich aan te sluiten bij de Franse Koloniale Gezondheidsdienst, die, zo argumenteerde hij, zou helpen bij het ondersteunen van verdere verkenningen. In maart 1892 begon Yersin aan een officieel toegestane reis van drie maanden vanaf de kust bij Nha Trang – een streek waarop hij verliefd zou worden en waar hij zich permanent zou vestigen – westwaarts door de Centrale Hooglanden naar Cambodja, waar hij de Mekong-rivier bereikte. Zijn tolk stal een groot deel van zijn goederen en deserteerde. Yersin reisde vervolgens naar het zuiden op een rivierboot naar Phnom Penh alvorens terug te keren naar Saigon. Tijdens zijn reis bracht hij het gebied rond de Mekong rivier in kaart, deed waarnemingen over de inheemse bevolking en nam veel verhelderende foto’s. Kinine voorkwam malaria, maar hij kreeg een zware aanval van dysenterie.

In oktober 1892 keerde Yersin terug naar Parijs, waar hij met hulp van Pasteur de financiering van zijn volgende expeditie rondkreeg. In februari 1893 begon hij aan een zeven maanden durende reis vanuit Saigon om het zuidelijke deel van de Centrale Hooglanden te verkennen, naar het noordoosten en ontdekte onderweg het vruchtbare plateau van Lang Bian. Hij bewonderde de hoge bomen, de meren, de watervallen en het gematigde klimaat en beval aan daar een vakantieoord voor Franse ambtenaren te bouwen. Het resultaat was het charmante dorp Dalat, dat ook een bron van groenten en fruit werd voor de Vietnamese laaglanden.

Andere belangrijke verwezenlijkingen tijdens deze reis waren het ontwikkelen van nauwkeurige kaarten, met inbegrip van de hoogte en de configuratie van de bergen; het vastleggen van de gewoonten van de inwoners; en het berekenen van de mogelijkheden voor handel, veeteelt, mijnbouw en bosbouw. In juni haalde hij enkele ontsnapte gevangenen en hun vijf rebellenleiders in, die hij alleen bestreed, waarbij hij een sabelwond aan zijn rechterhand en een klap van een geweerkolf op zijn rechterbeen opliep, die hem enkele dagen invalide maakten. Toen de belangrijkste rebellenleider later werd gearresteerd, was Yersin getuige van zijn executie en bewonderde hij de onbewogenheid van het slachtoffer, dat vier slagen met een zwaard moest verduren voordat hij uiteindelijk werd onthoofd.

Zijn laatste verkenningstocht was een reis van drie maanden in 1894 van de zee westwaarts naar de Centrale Hooglanden, waarbij hij een wisselende koers naar het noorden volgde die uiteindelijk eindigde bij de kust in Da Nang. Deze keer liet hij zich vergezellen door bewakers. Hij maakte opnieuw gedetailleerde geografische waarnemingen en nauwkeurige kaarten van de belangrijke dorpen en oriëntatiepunten, maar moest bijna al zijn uitrusting achterlaten vanwege niet nader genoemde moeilijkheden.

Militaire artsen in het
ziekenhuis van Saigon, in 1893. Yersin is de eerste
van links, achterste rij (zijn naam staat
over zijn witte uniformjasje geschreven).
Albert Calmette zit, eerste van
links, voorste rij. © Institut Pasteur.
Nadat Yersin was teruggekeerd, vroeg Calmette hem naar de Britse kolonie Hongkong te reizen om daar de uitbraak van de pest te onderzoeken, die de derde pandemie inluidde. Hij arriveerde op 15 juni 1894 met een staf van slechts twee ongetrainde mensen, van wie er één al snel verdween met Yersins geld.Yersins enige uitrusting bestond uit een microscoop, een autoclaaf en kweekbenodigdheden. Zijn aankomst in Hong Kong was drie dagen na die van Shibasaburo Kitasato (1852-1931), die ook door de Japanse regering was gestuurd om de epidemie te onderzoeken. Kitasato was een befaamd microbioloog die zeven jaar in het laboratorium van Robert Koch in Berlijn had doorgebracht, waar hij anaërobe technieken ontwikkelde die hem in staat stelden voor het eerst de veroorzaker van tetanus (Clostridium tetani) in zuivere cultuur te isoleren. Bovendien ontdekte en karakteriseerde hij het exotoxine ervan en produceerde hij, samen met Emil Behring (1854-1917), tetanus-antitoxine. Kitasato kwam met zes assistenten naar Hong Kong en werd gastvrij ontvangen door de Schotse arts James Lowson (1866-1935), die hoofdinspecteur was van het Government Civil Hospital. Hij voorzag Kitasato van laboratoria en faciliteiten voor autopsies. Op 14 juni ontdekte Kitasato een bacil in postmortale specimens. Hij inoculeerde een muis en zag een soortgelijke bacterie bij een andere patiënt. Lowson was ervan overtuigd dat Kitasato de oorzaak van de pest had gevonden en stuurde een telegram naar het Britse tijdschrift Lancet met die bewering.

Japanse microbioloog
Shibasaburo Kitasato (1852-1931).
© Institut Pasteur – Musée Pasteur.

Superintendents House and Government Civil Hospital in Hong Kong ca 1893.
Colonial Office Photographic Collection. De foto is waarschijnlijk genomen vanaf Bonham Road en kijkt
naar de haven, met Stonecutter’s Island op de achtergrond. © National Archives, UK.
Lowson was minder enthousiast over Yersin, die er niet uitzag, geen Engels sprak, verlegen was en, in tegenstelling tot Kitasato, geen bekendheid genoot. Lowson weigerde Yersin toegang tot autopsies. Yersin slaagde er wel in een met stro bedekte bamboehut te laten bouwen op het terrein van een pas verbouwd ziekenhuis, waar hij zijn laboratorium vestigde. Op 20 juni kocht hij, op aanraden van een Italiaanse missionaris, enkele Engelse zeelieden om die de leiding hadden over het mortuarium van het ziekenhuis, zodat hij vóór de begrafenis enkele builen uit de lijken mocht verwijderen. Hij haastte zich met de specimens naar zijn laboratorium, maakte dia’s en ontdekte massa’s zeer kleine, dikke bacillen met afgeronde uiteinden. De bacteriën waren Gram-negatief en vertoonden bipolaire kleuring met aniline kleurstoffen. Hij inoculeerde agar en de isolaten veroorzaakten pest toen zij bij muizen en ratten werden geïnjecteerd. Op 23 juni toonde hij aan dat ratten die stierven in de straten van Hong Kong, net als mensen, builen hadden gevuld met enorme aantallen van dezelfde bacillen. Yersin concludeerde dat ratten de voornaamste overbrengers van de pest waren.

Hoewel Yersin de pestbacil duidelijk identificeerde, had Kitasato hem blijkbaar zes dagen eerder ontdekt. De dia’s die Lowson en Kitasato naar The Lancet en British Medical Journal stuurden, leken echter twee organismen te tonen: kleine bacillen, maar ook diplokokken. Bovendien kon Kitasato niet aangeven of de bacil Gram-positief of Gram-negatief was, en hij suggereerde abusievelijk dat hij licht beweeglijk was. Een waarschijnlijke verklaring voor Kitasato’s verwarrende eerste rapporten is dat een andere bacterie, mogelijk Streptococcus pneumoniae, zijn kweken verontreinigde. De kwestie van de voorrang bij het vinden van de eerste oorzaak van de pest veroorzaakte een aanzienlijke controverse, die nog werd verergerd door onjuiste beweringen en tegenstrijdige verklaringen die Kitasato en zijn collega’s naderhand aflegden, waarbij Kitasato soms volhield dat de microbe die hij identificeerde, verschilde van Yersins isolaat. De definitieve oplossing van dit debat komt tot uiting in de nomenclatuur van de pestbacil. Vóór 1900 werd hij Bacterium pestis genoemd, tot 1923 Bacillus pestis, en tot 1970 Pasteurella pestis, toen hij zijn definitieve naam kreeg, Yersinia pestis.

Yersinia
pestis,
discovered
by
Yersin
during
the Hong
Kong
plague
epidemic
in 1894.
© Institut
Pasteur.

Yersin staand voor de met stro bedekte bamboehut in Hongkong in 1894 waar
hij zijn baanbrekende ontdekking van de pestbacil deed. Yersin Photograph Collection.
© Institut Pasteur – Musée Pasteur.
Yersins betrokkenheid bij de pest eindigde niet met de ontdekking van de oorzaak ervan. In 1895 was hij terug in Parijs om samen met Calmette te werken aan een serum tegen de pest dat verkregen werd door injectie van bacillen in paarden. Later dat jaar keerde hij terug naar Nha Trang en toen de pest in 1896 weer de kop opstak, probeerde hij op 26 juni de therapie uit op een 18-jarige Chinese seminarist. Het was het eerste geregistreerde gebruik van antiplekserum en de patiënt overleefde het, evenals 21 van de 23 andere slachtoffers die zijn resterende voorraad kregen. Al snel begon hij met de productie van serum in Nha Trang, waar hij nog een Pasteur Instituut bouwde, bestaande uit een ziekenhuis, een vaccinatiecentrum, een laboratorium en een observatorium. Hij woonde daar het grootste deel van de rest van zijn leven. In 1897 brak de pest uit in India, en Yersin introduceerde zijn behandeling daar. Yersin’s antiserum en andere soortgelijke formuleringen, gebruikt tot de komst van antimicrobiële middelen, verminderden het sterftecijfer van de pest van ongeveer 80% tot ongeveer 35%. Met het gebruik van streptomycine, beginnend in 1947, was het ongeveer 5% tot 10%, wat nog steeds het huidige percentage is met gentamicine- of doxycycline-therapie.

Yersin was altijd al ambivalent over de medische praktijk. In een brief schreef hij: “Ik heb veel plezier in het behandelen van degenen die bij mij komen, maar ik zou van geneeskunde niet mijn beroep willen maken. Ik zou nooit een patiënt kunnen vragen mij te betalen voor de behandeling…. Ik beschouw geneeskunde als een sacerdotaal ambt, zoals het priesterschap. Betaling vragen voor de behandeling van een invalide is net zoiets als zeggen: ‘Je geld of je leven’. Daarom ging hij zich na zijn werk met de pest met andere bezigheden bezighouden. In 1899 richtte hij de eerste kwekerij voor rubberbomen in Vietnam op, nadat hij de planten uit Brazilië had geïmporteerd, en in 1904 verkocht hij de eerste collectie latex aan de Michelin-onderneming. Hij werd door de Franse regering gevraagd om een medische school in Hanoi te helpen oprichten en trad van 1902-1904 op als directeur van deze school. Hij werd benoemd tot algemeen directeur van de Pasteur-instituten in Indochina. In 1915, na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, besloot hij Indochina zijn eigen kinine te laten maken, die afkomstig is van de bast van kinabomen. Het vinden van de juiste groeiomstandigheden was een uitdaging, maar met behulp van zaden die hij in Java had verworven, slaagden zijn pogingen uiteindelijk.

In1919 werd hij inspecteur van de Pasteur Instituten van Indochina en in 1923 ontving hij de eretitel van inspecteur-generaal bij zijn pensionering. Hij raakte geïnteresseerd in astronomie, radio, fotografie en Franse auto’s en kocht opeenvolgende modellen, waarmee hij in Vietnam reed. In 1933 werd hij benoemd tot lid van de Wetenschappelijke Raad van het Pasteur Instituut in Parijs, waar hij jaarlijks naartoe reisde om de vergaderingen bij te wonen. Op 30 mei 1940, aan het einde van zijn laatste bezoek, nam hij een nachtelijk vliegtuig naar Saigon, slechts zes uur voordat het binnenvallende Duitse leger het vliegveld van Parijs sloot. Terug in Nha Trang, waar hij getuige was van de Japanse bezetting van Indochina, stierf hij vredig op 27 februari 1943, op de leeftijd van zevenenzeventig jaar. Op zijn grafsteen staat de inscriptie: “Weldoener en humanist, vereerd door het Vietnamese volk”. Hij blijft inderdaad beroemd in Vietnam, waar straten zijn naam dragen, zijn begraafplaats wordt geëerd en zijn woning in Nha Trang een museum is. De Linh Son Phap Pagoda, in het dorp Suôi Cat, ongeveer 20 km van de baai van Nha Trang, bevat een schrijn voor Yersin, met zijn portret, het voorwerp van een vurige cultus.

Yersins huis en de koepel van zijn observatorium, in Nha Trang.
© Institut Pasteur – Musée Pasteur

Yersins schrijn bij de boeddhistische Lihn Son Phap-pagode in de buurt van Nha Trang.
Alle rechten voorbehouden.
Yersins ontdekking van de pestbacil en de aanwezigheid ervan bij ratten liet verschillende vragen onbeantwoord. Het was onduidelijk hoe ratten of mensen de bacterie verwierven. Paul-Louis Simond (1858- 1947), een andere microbioloog in opleiding bij Pasteur, merkte op dat mensen veilig ratten konden hanteren die enkele uren eerder aan de pest waren gestorven, maar niet wanneer de dieren net waren gestorven. Hij stelde voor dat er een tussenpersoon moest zijn tussen de rat en de mens, en suggereerde de rattenvlo (Xenopsylla cheopsis) als de boosdoener. Wanneer een rattenlijk afkoelt, zoeken de vlooien een ander warm dier, bij voorkeur een andere rat, maar als er geen beschikbaar is, volstaan mensen. Toen hij de ziekte in India bestudeerde, vond hij pestbacillen in de darmen van vlooien van besmette ratten, maar niet in die van gezonde ratten. Simond plaatste een pestrat in een pot en huisvestte een gezonde rat boven hem op een scherm, dicht genoeg voor de vlooien om te springen, maar ver genoeg om direct contact tussen de dieren te vermijden. De gezonde rat liep de pest op. Wanneer een rat met pest, maar zonder vlooien, op dezelfde manier werd gehuisvest met gezonde ratten, trad geen besmetting op. Toen er echter vlooien bijkwamen, ontwikkelde zich de pest. Latere studies, waarvan vele werden uitgevoerd door de Indiase pestcommissie die in 1905 werd opgericht en waarin zowel Britse als Indiase onderzoekers zitting hadden, hebben een aantal andere problemen opgelost met betrekking tot de bron en de overdracht van de pest. Y pestis komt in X cheopsis wanneer hij bloed zuigt van besmette ratten, die een bacteriëmie op hoog niveau hebben. Wanneer zij zich vervolgens voeden, braken besmette vlooien de bacterie uit op de plaats van de beet, waardoor de bacillen op een nieuwe gastheer werden overgebracht.

Plaaghaarden komen momenteel voor in alle werelddelen behalve Australië en Antarctica. Het reservoir voor het organisme is een chronische dragerstatus in verschillende wilde knaagdieren – zoals gerbils, marmotten, veldmuizen en grondeekhoorns – die, in tegenstelling tot ratten, relatief gezond blijven ondanks een langdurige bacteriëmie. Deze zoogdieren lopen Y pestis meestal op door beten van vlooien, ook van andere soorten dan X cheopsis. Y pestis kan echter ook maandenlang overleven in de bodem, die, indien besmet, een infectie kan veroorzaken wanneer knaagdieren deze inademen of inslikken. Moderne waarnemingen hebben de klinische kenmerken die bij de vroegere pandemieën werden beschreven, bevestigd. De ziekte komt hoofdzakelijk in drie vormen voor: 1) builenpest, met koorts en gezwollen, gevoelige, necrotische en hemorragische lymfklieren; 2) septikemische pest, waarbij bacteriëmie optreedt, maar geen builen ontstaan; 3) pneumonische pest, hetzij als complicatie van bacteriëmie, hetzij door inademing van vernevelde bacteriën van mensen met pestpneumonie of van ademhalingssecreties van besmette zoogdieren. Naast overdracht via vlooien en inademing van Y pestis, kan pest ook ontstaan door directe aanraking van besmet dierlijk weefsel of door ingestie van het organisme. De incubatietijd bedraagt 2-10 dagen, en in de builenvorm verplaatst Y pestis zich van de plaats van inoculatie naar de regionale lymfklieren, waar zich builen vormen. De puisten, karbonkels en zweren die in oudere verslagen werden beschreven, waren waarschijnlijk besmetting door Y pestis op de plaats van de vlooienbeet. De onheilspellende zwarte vlekken (“tokens”) kunnen ook primaire infecties zijn geweest, maar sommige waren waarschijnlijk cutane bloedingen en gangreen veroorzaakt door gedissemineerde intravasale stolling. Tenslotte hebben studies van DNA geïsoleerd uit de tanden van pestslachtoffers in oude graven aangetoond dat de eerste twee pandemieën inderdaad door Y pestis werden veroorzaakt, hoewel het om verschillende stammen lijkt te gaan. Deze onderzoeken bevestigen dat de minuscule bacil die Alexandre Yersin ontdekte, in de loop van vele eeuwen tientallen miljoenen mensen heeft gedood en daarmee de dodelijkste bacterie in de geschiedenis van de mensheid is. ■

Xenopsylla cheopsis, de gewone rattenvlo,
vector van de pest en muizen(endemische)
tyfus. © Institut Pasteur